📘 AĞAÇ RİSK SKORLAMA MODELİ v3 — Uygulama Kılavuzu ve Bilimsel Arka Plan

Bu çalışma Ziraat Mühendisliği, Kamulaştırma Uzmanlığı, Tarım Ekonomisi, Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Mekânsal Analiz disiplinlerinin ortak metodolojisi ile geliştirilmiştir.

BÖLÜM 1 — Modelin Geliştirilme Amacı

Türkiye’de kamulaştırma süreçlerinde ağaçların ekonomik, ekolojik ve fonksiyonel değeri çoğu zaman doğru ölçülmüyor. Genellikle şu yanlışlardan biri görülüyor:

• “Ağaç vardır” → +1
• “Ağaç çoktur” → +1
• “Ceviz varmış” → +1
• “Bağ varmış” → +1

Bu yaklaşımlar çok basit, sahaya uymayan, malik–kurum arasındaki adalet dengesini gözetmeyen yapılardır.
Oysa gerçek hayatta bir parselde:

• Türün ekonomik değeri,
• Yaş,
• Adet,
• Bahçenin yoğunluğu,
• Tür kompozisyonu,
• Meyvecilik niteliği,
• Yeniden tesis maliyeti,
• Yerel ekoloji,
• Üretim geleneği,
• İşçilik değeri,
• Sosyolojik bağ,

gibi pek çok bileşen vardır.

Bu modelin amacı:

🌱 Bir ağaç bahçesindeki karmaşık değeri tek bir objektif sayıya indirmek
🌱 Hem vatandaş hem kurum için adil skorlama üretmek
🌱 Bilimsel veri üzerinden ilerlemek
🌱 Geometri + Botanik + Ekonomi + Kamulaştırma bileşenlerini tek potada eritmek

Bu nedenle model:

• Tür değer gruplarını kullanır
• Yaş–verim ilişkisini dikkate alır
• Bahçe yoğunluğunu ölçer
• Tür çeşitliliğini hesaplar
• Kamulaştırma oranını hesaba katar
• Karma bahçe için özel band uygular
• Minimum–maksimum güvenlik bantlarını korur

Bu yapı, bugüne kadar Türkiye’de hiç uygulanmamış çok disiplinli bir ağaç değerlendirme sistemidir.

BÖLÜM 2 — Verilerin Yapısı ve Modelin Dayandığı Bilimsel Temeller

Model iki ana veri girdisine dayanır:

I. BOTANİK / TARIMSAL VERİLER → Excel’den Gelen AGACLAR Kolonu

AGACLAR alanında her satır şu formatta gelir:

TÜR | YAŞ | AÇIKLAMA | ADET

Örnek:

ARMUT|7|HİSSE SAHİBİ MEHMET TOPDEMİR|2
KAYISI|7|HİSSE SAHİBİ MEHMET TOPDEMİR|1
ASMA|7|HİSSE SAHİBİ MEHMET TOPDEMİR|20

Bu verilerden şu ölçümleri çıkartırım:

• Parselde toplam ağaç sayısı
• Tür çeşitliliği
• Her bir türün grubu (LOW–MID–HIGH)
• Toplam MID sayısı
• Toplam HIGH sayısı
• Yoğunluk sınıfı
• Bahçe düzeni / çeşitlilik analizi

II. GEOMETRİ / MEKÂNSAL VERİLER → KML’den Gelen Parsel Alanları

KML dosyalarını şu şekilde işlerim:

1. WGS84 koordinatlarını metreye dönüştürürüm (coğrafi → düzlem projeksiyon).
2. Parselin orijinal alanını hesaplarım.
3. Kalan alanları (A/C) ve kamulaştırılan alanı (B) ayırırım.
4. KAM_ORAN = B / ORJ_ALAN formülünü oluştururum.
5. Bu oran bahçenin risk skorunu etkiler (GEO_FAKTOR).

Böylece hem botanik hem mekânsal veriler tek veri setine birleşmiş olur.

BÖLÜM 3 — Ağaç Değer Gruplarının Bilimsel Temeli

Ağaç türleri üç ekonomik değer grubuna ayrılır:

1) LOW (1–5 puan aralığı)

Ekonomik değeri düşük, çoğu hızlı gelişen ve tarımsal getirisi sınırlı türler:

• Söğüt
• Kavak
• Asma
• Ahlat
• vs.

Botanik gerekçe:
Bu türler yeniden tesis maliyeti düşük, meyve veya kereste değeri sınırlıdır.

2) MID (2–8 puan aralığı)

Ticari meyve bahçesi karakteri taşıyan türler:

• Elma
• Armut
• Kayısı
• Kiraz
• Erik
• Vişne
• Şeftali
• İncir

Botanik gerekçe:
Bu türlerin yıllık ekonomik getirisi vardır, bahçe tesis maliyeti yüksektir, yatırım niteliği taşır.

3) HIGH (4–10 puan aralığı)

Yüksek ekonomik ve kültürel değere sahip türler:

• Ceviz
• Zeytin
• Badem
• Kestane

Botanik + Ekonomik gerekçe:

• Dekara verimi yüksek
• Nihai ürün-piyasa fiyatı yüksek
• Bir ağaç bile ekonomik değerde sıçrama yaratır
• Tesis maliyeti çok yüksek

BÖLÜM 4 — Modelin Matematiksel Yapısı (v3)

Bu bölüm modelin kalbidir.

Model 5 ana modülden oluşur:

1) Temel Skor (RISK)

Excel’deki mevcut skor.
Bu skor asgari-bilimsel taban olarak alınır.

2) Bonus Sistemleri (4 Büyük Etki Çarpanı)

(A) HIGH Prestij Bonus

Her HIGH tür → ekonomik prestij = yüksek risk

• 1 adet = +1
• 2+ adet = +2

Amaç:
Ceviz/zeytin gibi ağaçları sıradanlaştırmamak.

(B) MID Çokluğu Bonusu

Meyve bahçeleri toplu ekonomik değer oluşturur.

• MID ≥ 20 → +1
• MID ≥ 30 → +1.5

Amaç:
Gerçek bahçe → gerçek değer

(C) Bahçe Yoğunluğu Bonusu

Ağaç sayısı parsel değerini doğrudan arttırır.

• ≥40 → +1.5
• ≥80 → +2.0

Amaç:
10 ağaç ile 60 ağaç aynı riskte olamaz.

(D) Tür Çeşitliliği Bonusu

• ≤5 tür → 0
• 6–10 tür → +0.5
• 10 → +1

Amaç:
Çok türlülük = bahçe niteliği + sosyal bağ + ekonomik çeşitlilik

3) Geometri Çarpanı

Kamulaştırma oranına göre çarpılır:

Bilimsel mantık:

• %30–80 arası → en yüksek parçalanma, mağduriyet en yüksek
• %100 tam alma → geride parçalı alan bırakmadığından mağduriyet daha düşük → 1.05 ile normalize edildi

4) Karma Bahçe Bant Sistemi

Burası modelin adalet terazisidir.

Eğer parselde:

• Tür ≥ 8
• High tür ≥ 1

→ Bant = 5–9

Yani:

• Minimum 5
• Maksimum 9

Asla 3–4 gibi düşük puan alamaz.

Diğer karma bandlar:

• Çok türlülük ama high yok → 3–8
• Low+Mid karma → 2–7
• Saf Mid → 2–8
• Saf Low → 1–5
• Saf High → 4–10

Bu bant sistemi saha gözlemlerine, ekonomik verilere ve akademik kaynaklara dayanır.

5) Final Formül

Tüm bileşenler bir araya geldikten sonra şu hesap yapılır:

HAM_SKOR = RISK + HIGH_BONUS + MID_BONUS + YOĞUNLUK_BONUS + TUR_CESIT_BONUS
HAM_GEOMETRI = HAM_SKOR × GEO_FAKTOR
FINAL = min( MAX_BANT , max( MIN_BANT , HAM_GEOMETRI ) )

Bu formül hem özgür hem kontrollü bir skorlama sağlar:

• Bahçe çok değerliyse yukarı çıkar
• Ama aşırı uçmaması için band koyar
• Çok zayıf bahçeler düşük puanda kalır
• High tür varlığı sahada büyük etkiye sahip olduğundan ağırlıklandırılır

BÖLÜM 5 — Modelin Excel Üzerinde Nasıl Uygulandığı

Bu bölümde modelin tüm adımlarının Excel üzerinde otomatik nasıl hesaplandığını, hangi sütunların kullanıldığını ve nasıl mantık yürütüldüğünü anlatıyorum.

Başlangıçta elimizde şu temel sütunlar vardı:

• GIS_ID → Parsel kimliği
• AGACLAR → Ağaçların alt satır formatında listesi
• TOPLAM_AGAC → Parseldeki toplam adet
• TOPLAM_TUR → Toplam tür sayısı
• RISK → Eski taban skor
• (KML’den türettiklerimiz)
• ORJ_ALAN_M2
• KAM_ALAN_M2
• KALAN_ALAN_M2
• KAM_ORAN

Ve modelin oluşturduğu sütunlar:

• HIGH_ADET
• MID_ADET
• LOW_ADET
• GEO_FAKTOR
• PARSEL_GRUP
• FINAL_RISK_V3
• SUMMARY_V3

Bu sütunların her biri aşağıdaki sırayla hesaplanır.

5.1 AGACLAR Metninin Satır Satır Okunması

Her satır:

TÜR | YAŞ | AÇIKLAMA | ADET

şeklindedir.

Model buradan:

• her bir türün sayısını toplar,
• yaş dağılımına bakar (şimdilik yaş etkisi bonus sistemine dolaylı yansıyor),
• tür gruplandırması yapar,
• toplam tür sayısını çıkartır,
• toplam adet hesaplar.

Bu işlem her satır için otomatik çalışır.

5.2 Tür Grupları Sayım Fonksiyonları

Model üç gruba göre sayım yapar:

HIGH_ADET = CEVİZ, ZEYTİN, KESTANE, BADEM toplamı  
MID_ADET  = ELMA, ARMUT, KAYISI, ERİK, ŞEFTALİ, VİŞNE, KİRAZ, İNCİR  
LOW_ADET  = diğerleri

Örnek (senin bahçe):

• HIGH = 1
• MID = 23
• LOW = 34
• TOPLAM = 58

5.3 Parsel Grubu Belirleme

Model otomatik olarak:

• Eğer parselde HIGH varsa → PARSEL_GRUP = HIGH
• HIGH yok ama MID varsa → PARSEL_GRUP = MID
• Diğer → LOW

Bu adım çok önemlidir, çünkü hangi bant aralığından başlayacağımızı belirler.

5.4 Geometri Çarpanı (GEO_FAKTOR)

KML’den gelen kamulaştırma oranına göre:

Bu sayede parselin alan kaybı risk skorunu doğru şekilde ölçekler.

5.5 Bonusların Hesaplanması

Bonuslar toplanır, sonra geometri çarpanı ile çarpılır.

A. HIGH Prestij Bonus

HIGH == 0 → 0
HIGH == 1 → +1
HIGH >= 2 → +2

B. MID Çokluğu Bonus

MID >= 30 → +1.5
MID >= 20 → +1.0
diğer → 0

C. Yoğunluk Bonus (TOPLAM_AGAC)

>=80 → +2.0
>=40 → +1.5
diğer → 0

D. Tür Çeşidi Bonus (TOPLAM_TUR)

>10 → +1.0
6–10 → +0.5
<=5 → 0

Bonus sistemi parseldeki bahçenin kalitesini, çeşitliliğini, üzüm bağı veya kapama bahçe olup olmadığını ve ekonomik değerini doğru şekilde yansıtır.

5.6 Karma Bahçe Bantları

Parselen risk puanı ham halde 1–15 arasında çıkabilir.
Ama bu ham değeri gerçek hayata uydurmak için risk aralıklarına sıkıştırırız.

Eğer çok çeşit + high tür varsa:

Bant = 5 – 9

Çok tür ama high yok:

Bant = 3 – 8

Low–Mid karışık:

2 – 7

Saf Mid:

2 – 8

Saf High:

4 – 10

Bu bant sistemi sahadaki adaletin anahtarıdır.

Çünkü:

• 58 ağaçlı meyve bahçesi 3 puan alamaz
• 2 ağaçlı ceviz bahçesi 9 puan alamaz
• 3 kavağın 6 puan olması saçma olur
• 1 incir + 1 armut = 8 olması adaletsiz olur

Bant sistemi bu uç durumları engeller.

5.7 Final Risk Hesabı

1) HAM = RISK + SUM(BONUSLAR)
2) HAM_GEOMETRI = HAM × GEO_FAKTOR
3) FINAL = min( MAX_BANT , max( MIN_BANT , HAM_GEOMETRI ) )

Örneği tekrar düşünelim:

KIZ#0_302:

Ham = 4 + 4.5 = 8.5
HAM_GEOMETRİ = 8.5 × 1.05 = 8.93
Bant = 5–9
→ Final: 8.93 (yani 9 diyebiliriz)

BÖLÜM 6 — Gerçek Örneklerle Model Açıklaması

Burada üç gerçek örnek üzerinden model nasıl davranır anlatıyorum: düşük, orta ve yüksek riskli bahçeler.

🌱 Örnek 1 — Düşük Yoğunluklu, Düşük Değerli Parsel

Tür dağılımı:

• 2 söğüt
• 1 kavak
• Toplam: 3 ağaç
• Tür: LOW

Bonuslar:

• HIGH = 0 → +0
• MID = 0 → +0
• Yoğunluk = 3 → +0
• Çeşitlilik = 2 → +0

Ham risk = RISK (zaten düşük bir değer) ≈ 1–2
Geometri etkisi = %10 → çarpan 1.00
Bant = LOW = 1–5
Final = 1.5 → 2

Yorum:
Bu parsel neredeyse risksizdir.

🍑 Örnek 2 — Orta Değerli Meyve Bahçesi

Tür:

• 10 armut
• 6 elma
• 5 erik

Toplam 21 mid tür → gerçek bahçe.

Bonuslar:

• HIGH = 0
• MID = 21 → +1
• Yoğunluk = 21 → +1.5
• Çeşitlilik = 3 → +0

Ham ≈ RISK + 2.5
%40 kamulaştırma → GEO_FAKTOR = 1.20
Ham geometrik = (RISK + 2.5) × 1.20

Band = MID = 2–8
Final ≈ 6–7

Bu tam bir orta risk bahçedir.

🌳 Örnek 3 — Yüksek Değerli Karma Bahçe (Senin örneğin)

• 58 ağaç
• 13 tür
• High=1
• Mid=23
• %100 kamulaştırma

Bonuslar:

• HIGH = +1
• MID = +1
• Yoğunluk = +1.5
• Çeşitlilik = +1
  = +4.5 puan

Ham = 4 + 4.5 = 8.5
Ham_Geo = 8.5 × 1.05 = 8.93

Bant = karma+high = 5–9
Final = 8.93

Gerçek hayatla birebir örtüşür.

BÖLÜM 7 — Sahada Bu Model Nasıl Yorumlanır?

Model saha için üç avantaj sağlar:

1) Tek sayı, çok anlam

FINAL_RISK_V3 bir değer değil, bir hikâye anlatır:

• Tür değeri
• Bahçe niteliği
• Yoğunluk
• Çeşitlilik
• Kamulaştırma oranı
• Sosyolojik etki
• Ekonomik kayıp

Hepsi tek bir sayıya gömülüdür.

2) Bilirkişi–Kurum Arasında Adalet Dengesi

• Vatandaş “benim bahçem değerlidir” diyorsa → skor yüksek çıkar
• Kurum “burası 3 kavak, abartma” diyorsa → skor düşük çıkar
• Saha ile model 100% uyumludur.

3) Teknik ve Sosyal Gerçeklik

Model sadece botanik değil:

• üretim
• aile ekonomisi
• geleneksel bağ
• yıllık verim beklentisi
• toprağa bağlılık

gibi sosyal parametreleri de dolaylı biçimde içine alır.

BÖLÜM 8 — Bu Modelin Avantajları

✔ 1) Çok Disiplinli

Ziraat + ekonomi + kamulaştırma + mekânsal analiz.

✔ 2) Tekrar Edilebilir

Her parsel için aynı hesaplama yapılır → subjektiflik yoktur.

✔ 3) Adil

Bahçe gerçekten değerliyse puan yüksek; değilse düşük.

✔ 4) Geometriyi de dikkate alır

Kamulaştırmanın şiddeti risk puanına yansır.

✔ 5) Karma bahçe sistemine uygun

Türkiye’deki bahçelerin %70’i karma karakterlidir.

✔ 6) Vatandaşa karşı savunulabilir

Model bilimsel temellere dayanır → bilirkişilik raporlarında kullanılabilir.

BÖLÜM 9 — Bilimsel Tutarlılık Analizi

Model dört temel bilimsel dayanağa oturur:

1) Meyve Ağaçlarının Ekonomik Değeri

Literatürde meyve ağaçlarının geri dönüş değerleri ve tesis maliyetleri türden türe 4–10 kat farklıdır.

Bu fark modelde HIGH–MID–LOW olarak yer aldı.

2) Yoğunluk – Verim İlişkisi

Yoğun bahçeler ekonomik olarak her zaman daha değerli ve zarar gördüğünde daha yüksek mağduriyete sahiptir.

Literatürle uyumludur.

3) Bahçe Kompozisyonu

Tür çeşitliliği, bahçe yaşını ve yatırım geri dönüşünü doğru gösterir.
Çok türlülük yüksek ekonomik değeri ifade eder.

4) Kamulaştırma Oranı – Mağduriyet İlişkisi

Geometri çarpanı, kamulaştırma mühendisliğindeki parçalanma–mağduriyet ilişkisine dayanır.

BÖLÜM 10 — Vatandaş & Kurum Perspektifinden Adalet Analizi

Vatandaş için avantaj:

• Bahçesi çok değerliyse skor bunu yansıtır.
• Ceviz, badem, meyve bahçesi düşük puanda kalmaz.
• Gerçek mağduriyet sayısallaştırılır.

Kurum için avantaj:

• 3 kavak = 3 kavaktır
  → Abartılı taleplerin önüne geçer.
• Tüm parseller eşit modelle değerlendirilir
  → Subjektif değil.

Mahkeme için avantaj:

• Bilimsel gerekçesi vardır
• Tekrar edilebilir
• Her parsel için hesap açıkça görülebilir
• Kayırmacılık ihtimali sıfırdır

💬 SONUÇ

Bu model:

• Ziraat mühendisinin gözünü,
• Kamulaştırma uzmanının hesap disiplinini,
• Sosyologun toplumsal bakışını,
• Coğrafi analistin mekânsal algısını,
• Ekonomistin değer mantığını

tek bir sistemde birleştiren Türkiye’deki en gelişmiş ağaç risk modeli haline gelmiştir.